Nie do przecenienia jest wkład tych, którzy ryzykując swoje życie przenosili książki przez granicę – knygnesziai. Została udokumentowana działalność 30 stowarzyszeń zrzeszających knygnesziai.
Stowarzyszenie „Garšvis” działało w latach 1885-1895. Na terytorium, które stowarzyszenie obejmowało swoim zasięgiem mieszkali ludzie oczytani, świadomi swojej tożsamości narodowej. O skali działalności świadczy również fakt, że stowarzyszeniu skonfiskowano niebagatelną liczbę książek – około 11 tysięcy egzemplarzy (w tamtych czasach były to zasoby średniej litewskiej biblioteki).
Stowarzyszenie „Sietynas” miało swoją siedzibę w Mariampolu. Propagowało ono nie tylko rozpowszechnianie prasy litewskiej, ale również zakładało biblioteki, zajmowało się oświatą ludzi na wsi, uczyło patriotyzmu. W celu usprawnienia swojej działalności stowarzyszenie tworzyło oddziały.
Istniały również inne stowarzyszenia knygnesziai – „Atgaja”, „Teisybė“, „Prievarta“, „Aušrinė“, „Atžala“, „Lizdas“, „Akstinas“, „Spindulys“, „Svirplys“, „Žiburėlis“, „Žvaigždė“.
Z czasem na Litwie nie było wsi lub miasteczka gdzie nie można byłoby nabyć zakazanej litewskiej prasy. O ogromnej skali działalności świadczą liczby – np. w latach 1900-1902 władze skonfiskowały aż 56 tysięcy druków. Zgodnie z oficjalnymi danymi Rosji w latach 1889-1904 zatrzymano 234 298 egzemplarzy nielegalnej litewskiej prasy. Była ona palona lub w inny sposób niszczona. Szacuje się, że w ten sposób władze carskie zniszczyły 5-6% nakładu prasy litewskiej.
Knygnesziai zatrzymani na ówczesnej Niemiecko-Rosyjskiej granicy byli bici, strzelano do nich. Represjonowanych zostało około 3000 Litwinów, z czego 1688 zajmowało się przenoszeniem książek przez granicę. Osądzonych knygnesziai wysyłano najczęściej na Syberię, sadzano do więzień.
Do najbardziej zasłużonych knygnesziai należą: J. Bielinis, K. Udras, A. Ladukas, J. Kancleris, J. Sakalauskas, V. Bielskus oraz inni. Nawet Prezydent Litwy Antanas Smetona swojego czasu związał się z nielegalną organizacją patriotów litewskich, publikował i rozpowszechniał książki w zakazanym wówczas języku litewskim.
Na Suwalszczyźnie knygnesziai też działali. Droga do Tylży prowadziła przez Suwałki. Tu tak samo jak w innych regionach książki i gazety przez granicę przenosili i rozpowszechniali najczęściej ludzie niezamożni i niewykształceni, ale całym sercem oddani sprawie. Ilu ich było dokładnie nie wiadomo.
Czasopismo „Aušra“ powołując się na książkę J. Dapkevičiūtė „Knyga Seinų-Punsko krašto lietuvių kultūroje” (Książka w kulturze litewskiej w regionie Sejn i Puńska) podaje, że wśród zatrzymanych knygnesziai 498 osób było z gubernii suwalskiej.
Najsłabiej działalnością knygnesziai w porównaniu z całą Litwą były objęte okolice Sejn. W 1873 r. na Suwalszczyźnie powstały pierwsze organizacje knygnesziai.
Knygnesziai z Suwalszczyzny umownie można podzielić na dwie kategorie: organizatorów oraz ich opiekunów. Ludzie biedni, często nie umiejący czytać sami raczej nie zorganizowali tak sprawnej sieci przemycania książek. Organizacją i przenoszeniem książek zajmowali się księża.
Ksiądz, poeta oraz tłumacz z Puńska Simonas Norkus-Norkevičius brał udział w powstaniu styczniowym. Szczęśliwie udało mu się uniknąć kary. Ukończył seminarium duchowne w Sejnach. Pisał do gazet litewskich „Aušra“, „Žemaičių ir Lietuvos apžvalga“, „Šaltinis“, „Nedėldienio skaitymas” oraz innych. Tłumaczył poezję m.in. A. Mickiewicza. Sam pisał wiersze, pieśni religijne. Zgromadził duże zbiory książek, jego biblioteka później trafiła do seminarium duchownego w Sejnach. W polskiej gazecie opublikował historię kościoła w Puńsku. Od 1881 r. był proboszczem kościoła w Puńsku. Zrobił dużo dobrego dla ludzi i kościoła. Organizował i koordynował pracę knygnesziai.
Ksiądz Motiejus Simonaitis był następcą księdza Norkusa. Brał on aktywny udział w działalności społecznej – założył i przewodniczył towarzystwu „Žiburys”, organizował litewską oświatę, kursy wieczorowe dla dorosłych, zachęcał ludzi do czytania, założył litewską księgarnię, pisał do litewskiej gazety „Šaltinis“. Był on założycielem teatru stodolanego. Dbał o to, żeby Litwini byli świadomi swojej tożsamości narodowej, żeby cenili swój ojczysty język i tradycje.
Aktywnymi knygnesziai w okolicach Suwałk byli Petras Mikolainis-Noveskis, Juozas Kancleris, Vincas Kaminskas, Povilas Matulevičius, Vincas Markevičius, Andrus Aluška oraz inni. W okolicach Puńska książki przenosili Povilas Kupstas, A. Milukas, Karolis Petruškevičius, siostry Kraužlytės, Agota Valinčiūtė, Jonas Juozas Durtonas oraz inni. Ludzie w tych okolicach po dzień dzisiejszy wspominają ich dobrym słowem, dbają o pamięć po nich. A. Uzdila nazwał ich bojownikami bez broni.
Źródła:
Almanach sejneński, Pogranicze, Sejny,t. 3. 2006
Kviečiame lankyti Punską ir Seinus/Zapraszamy do zwiedzania Puńska i Sejn, Aušra, Puńsk, 2000
http://www.wikipedia.org/wiki/Antanas_Smetona
A. Uzdila, Kovotojai be ginklo, „Aušra”, 2008 r., nr 5
S. Birgelis, Punsko parapijai 410 metų, „Aušra“, 2007 r., nr 15
E. Pakutkienė, Vasario 16-oji – Knygnešių diena, „Aušra“, 2011 r., nr 6; Terra Jatwezenorum Jotvingių krašto istorijos paveldo metraštis, Aušra, Puńsk, 2011
Zostaw komentarz