Powstanie styczniowe – powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy, spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu.

Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 na Litwie, trwało do jesieni 1864. Zasięgiem objęło tylko ziemie zaboru rosyjskiego.

Było największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek.

Litewscy historycy sądzą, że na terytorium Litwy miała miejsce 321 bitwa. Przez oddziały powstania styczniowego przewinęło się około 200 000 ludzi.

Jednak poza Żmudzią i rozrzuconymi ośrodkami na Białorusi, w Inflantach Polskich oraz innych Ziemiach Zabranych, masa społeczeństwa nie była gotowa poprzeć „pańskiego” zrywu.

Mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys.wyemigrowało.

Zdarzały się przypadki, że Rosjanie zabijali pojmanych powstańców, dobijali rannych, mordowali lekarzy spieszących im z pomocą, obdzierali do naga zabitych.

Po bitwach Rosjanie palili miejscowości, które udzieliły schronienia powstańcom, dokonywali rzezi ludności cywilnej. Niszczono dobra kultury. Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela.

Realnej wojskowej pomocy powstańcom nie udzieliły kraje zachodnie, choć spodziewano się tego. Władze carskie rozpoczęły represje.

Skutki

Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. Od 1864 aż do 1904 roku na Litwie obowiązywał zakaz druku czcionką łacińską. Był to wielki cios dla kultury oraz oświaty narodu litewskiego.

Władze carskie zasiedlały Litwę mieszkańcami Rosji. W 1860 r. ich było 22 tysiące, w 1897 r. aż 175 tysięcy. W 1885 r. zabroniono głośno rozmawiać po litewsku.

Wprowadzono nazewnictwo osób na modłę rosyjską: imię, imię ojca, nazwisko. Nazwy miejscowości były zmieniane z litewskich na rosyjskie lub rosyjsko brzmiące.

Kościół katolicki został pozbawiony praw, a księży nadzorowała policja. Budowano cerkwie, często w miejscowościach gdzie nie było mieszkańców prawosławnych.

Po 1863 r. wszystkie szkoły litewskie zostały zlikwidowane, na ich miejscu powstały szkoły rosyjskie. Litwini jednak nie mieli zamiaru się z tym pogodzić i zakładali po wsiach tajne szkoły.

W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet,w 1868 wprowadzono nakaz prowadzenia ksiąg parafialnych w języku rosyjskim, w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku, w roku 1874 zniesiono urząd namiestnika, w 1886 zlikwidowano Bank Polski.

Skasowano klasztory katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich.

Po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej.

Źródła:
Z. Zinkevičius, Bendrinės kalbos iškilimas, Mokslo ir enciklopedijų leidykla, Wilno, 1992

http://www.archyvai.lt/lt/lvia_virtualios_parodos/1863-m.-sukilimas.html