Knygnešys – to osoba, która nie zważając na ryzyko przemycała książki z Prus na Litwę w czasach bezprecedensowego zakazu druku czcionką łacińską.

Carski zakaz druku czcionką łacińską obowiązywał od roku 1864 aż do roku 1904. W celach rusyfikacji reformę druku zaplanowano już wcześniej.

Wprowadzenie alfabetu rosyjskiego do prasy litewskiej zaproponował akademik rosyjski A. Hilferding, zwolennik rusyfikacji. Nie podważał on samodzielności narodu litewskiego, chciał go jednak zbliżyć z narodem rosyjskim. Uznał więc za stosowne wprowadzić ujednolicony alfabet, który miał ułatwić Rosjanom drogę porozumienia z narodem litewskim. Realizację zakazu druku czcionką łacińską rozpoczął generał-gubernator wileński M. Murawiew.

Okólniki wydane w latach 1864-1865 przez generał-gubernatorów wileńskich Murawiewa, Kauffmana i ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Rosji, Wałujewa, zabraniały wydawania litewskich elementarzy, a wkrótce potem litewskich książek czcionką łacińską na Litwie i w Rosji.

Jeszcze w 1864 r. M. Murawiew powołał komisję ds. wydawania druków litewskich cyrylicą. Członkami komisji byli: lektor warszawski S. Mikucki, Rosjanin J. Kreczyński oraz dwóch Litwinów – cenzor A. Petkevičius oraz znany działacz oświaty L. Ivinskis. Do potrzeb druku przystosowany alfabet rosyjski był przez Litwinów nazywany „grażdanką”.

W tym samym roku wydano pierwszą książkę litewską czcionką rosyjską. Następca M. Murawiewa generał-gubernator Kauffman powołał komisję, która stwierdziła, że prasa litewska przez ostatnie 30 lat miała charakter propagandy rewolucyjnej, a przyczynił się do tego głównie biskup M. Valančius.

Po siedmiu latach od tej decyzji zapadła kolejna: zabroniono drukowania książek litewskich czcionką gotycką. Nie można było również przywozić litewskich książek z zagranicy.

Rosja dołożyła wszelkich starań aby wprowadzić wspomniane okólniki w życie. Wydano odpowiednie rozkazy władzom, armii, policji oraz pracownikom wszystkich miejscowych urzędów.

Na Litwie dokonano rusyfikacji szkolnictwa i administracji, wspierano rozwój prawosławia. Upowszechnienie cyrylicy miało doprowadzić do zerwania kontaktów z cywilizacją zachodnioeuropejską.

Generał-gubernator Kauffman wskazał, że należy odbudować prawa religii prawosławnej i narodu rosyjskiego. Zakaz druku był traktowany również jako zamach na katolicyzm i próba narzucenia Litwinom obcej religii. Nawet biskup M. Valančius przez jakiś czas wierzył, że zacznie się prześladowanie katolików. Gazeta „Varpas” pisała, że zakaz druku ma zakończyć to co rozpoczął miecz.

Władze carskie zasiedlały Litwę mieszkańcami Rosji. W 1860 r. ich było 22 tysiące, w 1897 r. aż 175 tysięcy. W 1885 r. zabroniono głośno rozmawiać po litewsku. Wprowadzono nazewnictwo osób na modłę rosyjską: imię, imię ojca, nazwisko.

Nazwy miejscowości były zmieniane z litewskich na rosyjskie lub rosyjsko brzmiące. Kościół katolicki został pozbawiony praw, a księży nadzorowała policja. Budowano cerkwie, często w miejscowościach gdzie nie było mieszkańców prawosławnych.

„Litwini jednak stanęli do walki, odrzucając wydawnictwa pisane alfabetem rosyjskim, mimo że były wydawane w języku litewskim. Litwie brak było świeckiej, postępowej inteligencji, która przewodziłaby walce; wyginęła w czasie powstania lub została zesłana na Sybir. Walkę o litewską czcionkę rozpoczęli księża katoliccy, wywodzący się z chłopstwa. Po nich walkę przejęła nowa litewska inteligencja pochodząca ze wsi i mocno z nią związana. Synowie chłopów poszli do szkół średnich i na uniwersytety. Wśród nowej inteligencji byli poeci i pisarze, historycy, językoznawcy i etnografowie. Oni to poprowadzili walkę aż do samego końca”

„Początkowo toczyła się walka o oświatę, kulturę, o łacińską czcionkę. Potem walczono o wyzwolenie narodowe i społeczne. Bojkotowano książki litewskie pisane przez Rosjan rosyjskim alfabetem.

Wydano zaledwie 55 pozycji, w tym tylko jedną napisał Litwin; był to podręcznik dla… kierowców”.

Źródła:

Z. Zinkevičius, Bendrinės kalbos iškilimas, Mokslo ir enciklopedijų leidykla, Wilno, 1992

Kviečiame lankyti Punską ir Seinus/Zapraszamy do zwiedzania Puńska i Sejn, Aušra, Puńsk, 2000